Ψυχολογικές ανάγκες του εφήβου

Η εφηβεία ορίζεται ως εκείνο το διάστημα στην ανάπτυξη του ανθρώπου, στο οποίο αρχίζει η ήβη και ολοκληρώνεται με την ενηλικίωση. Τα χρονικά όρια είναι ρευστά, όπως και ο ψυχισμός του εφήβου. Σ’ αυτή τη φάση ο ψυχισμός, το σώμα και η κοινωνικότητα υφίστανται ραγδαίες και σημαντικές αλλαγές και ανακατατάξεις, τις οποίες ο έφηβος καλείται να τις αποδεχτεί, να τις αφομοιώσει και να συνθέσει μια εικόνα εαυτού, που όμως διαρκώς μεταβάλλεται, τροποποιείται και αλλάζει.

Ο έφηβος δεν είναι το εξαρτημένο παιδί, αλλά δεν είναι και ενήλικας, ώστε να αντεπεξέλθει μόνος του, με τις δικές του δυνάμεις, οι οποίες είναι ακόμη υπό διαμόρφωση. Οι ραγδαίες μεταβολές στο σώμα, σε αναντιστοιχία με το γνωστικό και συναισθηματικό επίπεδό του, προκαλούν ερωτήματα, αμφιβολίες, σκέψεις, συναισθήματα ανασφάλειας, άγχους και θλίψης. Η ψυχολογική επεξεργασία όλων αυτών των θεμάτων, απαιτεί σημαντική δαπάνη ψυχικής ενέργειας, πολύτιμη γι’ αυτή την ηλικία.

Τα βήματα απομάκρυνσης από το ασφαλές περιβάλλον του σπιτιού είναι μεν για τον έφηβο μια ιδιαίτερη πρόκληση όπου θα δοκιμάσει τις δυνάμεις του, από την άλλη όμως βιώνει και συναισθήματα ανασφάλειας και άγχους που συνυπάρχουν με την έκθεση και τη δοκιμή του καινούργιου. Κατά κανόνα το «ασφαλές» πλαίσιο μέσα στο οποίο ανακουφίζουν τα δυσάρεστα αυτά συναισθήματα είναι η ομάδα των συνομηλίκων, όπου ο έφηβος βρίσκει την προσωρινή εκείνη ταυτότητα που του επιτρέπει να λειτουργήσει με τα νέα δεδομένα. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό στην εφηβεία η αίσθηση του να ανήκει σε μια ομάδα.

Πολλές φορές οι επιλογές του έφηβου μπορεί να μην είναι ακριβώς αυτό που ο ίδιος επιθυμεί ή τον ευχαριστεί, αλλά «πιέζεται» από την ομάδα των συνομηλίκων για να ακολουθήσει συγκεκριμένο στυλ και ύφος (ντύσιμο, τρόπο ζωής, έκφραση) ώστε να έχει την αίσθηση του μέλους της ομάδας. Οι επιλογές του δεν παραπέμπουν σε «λανθασμένη κρίση του», και δεν τίθενται σε αντιπαράθεση με τις αξίες και αρχές των γονιών του. Δεν είναι ασφαλές συμπέρασμα ότι ο έφηβος χάνει τις αξίες ή το σεβασμό του προς τους γονείς αν ακολουθεί το ρεύμα μιας ομάδας.

Η αμφισβήτηση και η σύγκρουση του με τους γονείς, με το σύστημα ή με οποιουσδήποτε άλλους «αντιπάλους» βλέπει ο έφηβος θεωρείται μια αναγκαία διαδικασία στο δρόμο της ωρίμανσης και ενηλικίωσης. Η αμφισβήτηση και η σύγκρουση μπορεί να εκφραστούν με τον πιο ευγενικό, ήπιο και ήρεμο τόνο ή με τον πιο δύσκολο έως και βίαιο. Ο τρόπος και τα μέσα έκφρασης εξαρτώνται σημαντικά από τη συγκρότηση, τον ψυχισμό και το ταπεραμέντο του εφήβου, αλλά και με τους χειρισμούς των γονιών. Η καλή σχέση με τους γονείς και ο ήπιος χαρακτήρας του εφήβου, του επιτρέπουν να δεχθεί συμβουλές, καθοδήγηση και να προσδιορίσει αρκετά τον εαυτό του και την πορεία του, «χρησιμοποιώντας», παρά αντιδρώντας στους γονείς.

Οι δυσκολίες προκύπτουν όταν η συνεργασία των δύο πόλων δεν είναι καλή. Ο γονιός από την πλευρά του χρειάζεται να αφουγκράζεται, να ακούει και να διατηρεί όσον το δυνατόν περισσότερες γέφυρες επικοινωνίας χωρίς να φτάνει σε ακραίες καταστάσεις. Η ψύχραιμη και σταθερή στάση του ενήλικα, χωρίς αισθάνεται προσωπικά μειωμένος, βοηθάει τον έφηβο να αυτοπροσδιοριστεί. Η στάση και συμπεριφορά των γονιών απέναντι στον επαναστατημένο έφηβο, που έχει να κάνει πολύ με την προσωπικότητά τους, θα προδιαγράψει σε μεγάλο βαθμό και την πορεία του παιδιού. Οι κατασταλτικοί χειρισμοί, η άκαμπτη συμπεριφορά των γονιών και οι σπασμωδικές κινήσεις επιδεινώνουν την κατάσταση. Αν ο γονέας σταθεί όρθιος στην επιθετικότητα και τη σύγκρουση με τον έφηβο, αυτό θα τον συγκροτήσει. Αν από την άλλη καταρρεύσει ή αντεπιτεθεί ο γονιός, η κατάληξη θα είναι εις βάρος του παιδιού, αφού ο γονιός είναι εκείνος που έχει τη δύναμη και την ψυχική συγκρότηση για να επιβληθεί. Αν ο έφηβος νιώσει ότι η στάση, η ψυχική του αδυναμία ή ακόμη και η ψυχική αποδιοργάνωσή του τιμωρείται ή δεν είναι αποδεκτός στο σύνολό του, τότε και ο ίδιος θεωρεί την επανάστασή του δικαιολογημένη. Η καλή οργάνωση της οικογένειας που ασκεί ένα διακριτικό ρόλο ελέγχου και υποστήριξης, μπορεί να απαντήσει στις προκλήσεις και στις ανάγκες του εφήβου. Χρειάζεται να τονιστεί και πάλι ότι η προσπάθεια του εφήβου να «γκρεμίσει» αυτούς που θεωρούσε στήριγμά του σαν παιδί, είναι αναμενόμενη και φυσιολογική αντίδραση, ώστε να δυναμώσει ο ίδιος.

Ανησυχητικό θα ήταν αυτή η συμπεριφορά να εκδηλωνόταν έξω από το ασφαλές περιβάλλον του σπιτιού, όπου θα είχε προβλήματα με το σχολείο ή με το νόμο. Και αν τα παραπάνω έχουν μια λογική εξήγηση, τα ανεξήγητα ξεσπάσματα, εκρήξεις ή ανεξήγητη συμπεριφορά του εφήβου, είναι εκείνη που πολλές φορές πανικοβάλει ή βγάζει εκτός πλαισίου τους γονείς. Ούτε ο ίδιος μπορεί να χειριστεί αυτήν την ευμετάβλητη ψυχική του κατάσταση. Εύκολα και χωρίς λόγο θα θυμώσει, θα κλειστεί στον εαυτό του, θα μελαγχολήσει ή θα εκφράσει με έναν έντονο τρόπο τη χαρά του. Διατηρώντας οι γονείς το βασικό έλεγχο, θα ανησυχήσουν εφόσον υπάρχει μια σημαντική και για μεγάλο χρονικό διάστημα δυσλειτουργία του εφήβου. Εάν δηλαδή μειωθεί σημαντικά η σχολική του επίδοση, αν ο ύπνος, η όρεξη, η διάθεση και η συμπεριφορά του έχουν διαταραχθεί για τουλάχιστον ένα μήνα, χωρίς να παρατηρούνται σημάδια βελτίωσης.

Η εφηβεία είναι εκείνο το χρονικό διάστημα όπου μπορεί να εμφανιστούν όλες οι αρετές του ανθρώπου, αλλά και οι δυσκολίες σε όλα τα επίπεδα. Σε επίπεδο ψυχικής υγείας παρατηρούμε τον πειραματισμό σε σχέση με τη σεξουαλικότητα, τη χρήση ουσιών, τη δύναμη του σώματος, τις σχέσεις με το άλλο φύλο. Ανάλογα με τις εμπειρίες που προκύπτουν από τον πειραματισμό αυτό, οι έφηβοι δυναμώνουν, θυμώνουν, απογοητεύονται και ξαναπειραματίζονται ή αποστασιοποιούνται και κλείνονται στον εαυτό του βιώνοντας την αποτυχία. Η αίσθηση του «άτρωτου» σε συνδυασμό με την τάση να δρουν κυρίως μπορεί να τους φέρει αντιμέτωπους με δύσκολες καταστάσεις, ατυχήματα ή προβλήματα. Από την άλλη η εφηβεία είναι εκείνο το κρίσιμο χρονικό διάστημα που ο άνθρωπος διαμορφώνει άποψη για τον κόσμο, τις ανθρώπινες σχέσεις, τις αξίες και της αρχές της ίδιας της ύπαρξής του. Ας φροντίσουμε λοιπόν προσεκτικά τους εφήβους. Ας τους πλησιάσουμε για να ρωτήσουμε, να μάθουμε (αν θέλουν να πουν), τις σκέψεις τις ανησυχίες και τα συναισθήματά τους.

Τιμόθεος Σάββα

Παιδοψυχίατρος